Ngày trước, tôi thường phụ đạo miễn phí cho các lưu học trò Campuchia theo học tại Đại học Bách khoa Hà Nội.

Mặc định kiến thức nền tảng của các bạn ấy chưa tốt nên tôi chữa bài rất chậm và tận tường. Đến bài khó tôi dừng lại hỏi, có ai thắc mắc gì không? Một lần có sinh viên hỏi: “Vận tốc là gì hả thầy?”. Tôi thấy rất bối rối. Vì đang nói câu chuyện về con tàu siêu âm, thì có bạn lại hỏi đi bộ là gì. Tôi hỏi cả lớp, có ai có câu hỏi tương tự không? Nhiều cánh tay giơ lên. Chúng tôi phải bắt đầu lại từ đầu, giống như khi học bảng cửu chương vậy.

Vài năm gần đây, các lưu học sinh không cần nhờ tôi phụ đạo nữa, và số lưu học sinh Campuchia cũng ít đi. Tôi trò chuyện với họ thì biết giáo dục Campuchia đã có rất nhiều thay đổi.

Vào năm 2013, Thứ trưởng Bộ Tài chính Campuchia, Hang Chuon Naron, được bổ dụng làm Bộ trưởng Giáo dục. Không giống như dự đoán, việc đầu tiên ông làm là thực thi chính sách “không gian lậu” trong giáo dục và thi cử, chứ không phải bắt đầu bằng các kế hoạch cải cách nhiều triệu USD.

Ông nói, tuốt việc chi tiêu - như tiêu pha cho sách giáo khoa, xài thêm cho các nguồn lực, ngay cả lương cao hơn cho nghiêm phụ, nếu học sinh không chịu học, thì cũng không thể đạt hiệu quả. Hệ thống giáo dục tưởng thưởng cho những vụ gian lận, phải được thay thế bằng một nền văn hóa xứng đáng có lợi cho những em chăm học.

Năm 2014, gần 90 nghìn học trò Campuchia bước vào mùa thi tốt nghiệp chống ăn gian trước hết và đã có hơn 60% thí sinh bị đánh trượt. Kết quả chấn động dư luận. học trò biết rằng muốn thi đỗ, chỉ có cách duy nhất là phải học, chứ không thể lóng cơ may ở đền chùa và mong chờ vào việc quay cóp. Việc bắt đầu bằng quyết tâm diệt trừ gian lậu không những buộc học sinh phải chăm học mà còn làm biểu lộ khuyết tật của hệ thống. Theo ông bộ trưởng, nếu cứ nhắm mắt phớt, thì đầu vào của sinh viên Campuchia sẽ có một lỗ hổng rõ rệt. Và như thế, không thể có một thế hệ trẻ có năng lực thật sự.

Năm 2015, số học sinh bị trượt đã giảm đi, nhờ học sinh đã chăm chỉ hơn chứ không chơi nhiều như trước. Việc “học trò muốn đi học” nghe đơn giản nhưng chính là tiền đề cho việc cách tân toàn diện nền giáo dục vốn rất yếu kém của Campuchia. Chương trình học, nội dung sách giáo khoa và phương pháp giảng dạy được đổi thay từng bước chắc chắn theo hướng hiện đại. Đời sống phụ thân được cải thiện. Nhờ cải cách đúng hướng, giáo dục Campuchia đi vào ổn định và được đánh giá cao bởi dư luận quốc tế.

Từ năm 2006, chúng ta đã đặt ra mục tiêu tổ chức kỳ thi tốt nghiệp lớp 12 nghiêm chỉnh và bắt đầu có chuyển biến về thái độ học tập của học sinh. Nhưng thời cơ đã bị bỏ qua sau đó. Phong trào hai không (không tiêu cực, không bệnh thành tích), giờ được giới chúng tôi gọi vui thành “Không học” và “Không dạy”. Mọi chuyện trở lại như cũ và đến hôm nay, nạn gian lậu trong giáo dục không có dấu hiệu suy giảm.

Nền giáo dục nước ta đã tiến hành nhiều đợt cách tân. Song những canh tân đó bản chất chỉ là những cuộc sang sửa hoặc thay sách giáo khoa. Không có đổi thay về nguyên lý, mà chỉ là những cải tiến nhỏ nhặt; đề án cải cách không dựa trên các thành quả nghiên cứu khoa học (mặc dầu chúng ta có đầy đủ các viện nghiên cứu này) và thực tế giáo dục nên không khả thi. Tệ hại hơn, là thất bại sẽ được đổ lỗi cho cơ sở vật chất và trình độ nghiêm phụ. Cứ mỗi lần canh tân là một lần kiền bị mắng là dốt, bằng một từ mỹ miều là “bất cập”.

Phản xạ thường nhật trước lối suy nghĩ "thiếu và yếu" này là đòi hỏi nguồn lực đầu tư. Vài chục nghìn tỷ, vài nghìn tỷ, là những đòi hỏi được đưa ra trước mỗi lần cách tân - như thể tiền bạc là tiền đề của giáo dục vậy.

Trong khi, như câu chuyện ở Campuchia đã chỉ ra, tiền đề của giáo dục là những gạch đầu dòng khúc triết về đích, về triết lý.

thực tiễn thất bại của các lần canh tân trước, đề án ngoại ngữ 2020, dự án trường học mới VNEN tiêu tốn hàng nghìn tỷ đồng đã minh chứng cho điều này.

Dự thảo chương trình phổ quát tổng thể 2017 nêu vấn đề đổi mới toàn diện nhưng vẫn không thấy tư tưởng của đổi mới. nên chi dự thảo cố nhiên chỉ nói được ý nguyện của tác giả, chứ không nêu được đổi mới vận hành theo triết lý nào. Thay vì luận giải một cách khoa học và thuyết phục, đề án được đem ra “chia sẻ trách nhiệm” bằng cách tổ chức những cuộc lấy quan điểm đóng góp của toàn từng lớp.

Thiếu triết lý chẳng khác gì thiếu bộ định vị của người đi đường. Thế nên lúc rẽ phải, lúc lại rẽ trái. Nếu bị vấp ngã thì không biết đứng dậy bằng cách nào. Giống như việc hôm nay thêm môn này, mai lại bớt môn kia. Chú trọng kiến thức thì quên năng lực. Chú trọng năng lực lại quên tri thức...

Chúng ta đang sống trong thế kỷ 21, trong một nền kinh tế đòi hỏi sự cạnh tranh bằng tri thức, bằng ý tưởng, bằng tư duy, bằng tốc độ, thì chương trình học nhồi sọ là không thể bằng lòng được nữa. Phải canh tân. Nhưng nếu cách tân mà sai thì hậu quả để lại kéo dài hàng thập kỷ. Đôi lúc tôi nghĩ, nếu đổi thay mà không có đường đi, thì tốt nhất đừng làm gì cả, là đã may cho đay và học trò rồi.

Và tôi tin, chắc không lâu nữa, các bạn học trò Campuchia sẽ không còn phải sang học ở Việt Nam. Vì chúng ta có nghìn tỷ, nhưng họ có triết lý.